لە سیستەمە دیموکراسیەکاندا بوونی فرەیی لە لیست و حزبی جیاواز، یەکێک لە کۆڵەگە سەرەکیەکانی دیموکراسی.
لەم سیستەمەدا هەرحزبێک نوێنەرایەتی چینوتوێژی جیاواز و دونیابینیەکی جیاواز دەکات، بە بێ هەوڵدان بۆ رەت کردنەوەو مل شکاندنی یەکتر.
سیستەمە دیموکراسیەکان رێگەی دروست کردنی لیستی جیاوازی هەڵبژاردن، کاندیدی بێلایەن و سەربەخۆ و فرەحزبی بە شێوەیەکی یاسایی بۆ کۆمەڵگا فەراهەم و زامن کردووە.
فرەحزبی وەک یەکێک لە سیماکانی دیموکراسی و ڕاوفکرو دونیابینی جیاواز، رێگەخۆشکەرە بۆ پتەوبوونی حوکمرانیێکی سەرکەوتوو و تەندروست، دوور لە سیاسەتی خۆسەپاندن و تاکڕەویەوە.
لەهەرێمی کوردستان هەر لەساڵی 1991 ەوە چەندین حزب و لیستی سەربەخۆ لە هەناوی دیموکراسیەکەی هەرێمدا لە دایک بوون.
بەڵام ئەم زۆری و بۆریەی لە بواری حزب و گرووپ و لیستەوە سەری هەڵدا و دواتر لە حاڵەتەوە بوو بە دیاردە، مخابن نەیتوانی کۆمەڵگەی کوردی لە رووی پێشکەوتن و هۆشیاری سیاسی و گەشەی ئابوریەوە پێش بخات. بە پێچەوانەوە ئەم دیاردەیە کرا بە ئامرازێک بۆ خۆ دەوڵەمەند کردن و گڵدانەوەی سەرمایەو پارەو پوڵ و کاری بیزنس و سەرمایەداریەوە.
ئەم دیاردەیە وەک پەتایەکی کوشندەو فاکتەری پاشاگەردانی نەک هەرێمی لە پێشکەوتن خست، بەڵکو دوچاری چەقین و پاشاگەردانی و ئاڵۆزی و سست بوونی بونیادی ئابوریەکەیەوە کرد و بوو بە لەمپەر لەبەردەم بەرەپێشەوەچوون و پێشکەوتنی جڤاکی کوردیەوە.
وەڵام بدەوه